Maqroll el Gaviero van Mutis: zinvol leven van mislukking naar mislukking

In de roman 'La Nieve del Almirante' van Álvaro gaat de hoofdpersoon, Maqroll el Gaviero, met een gammel schip een gevaarlijke rivier op, ergens in de oerwouden van Zuid-Amerika, op weg naar een zagerij waar hij hout zou kunnen kopen. Dit lijkt een winstgevend project, maar gaandeweg blijkt dat Maqroll zich in allerlei gevaarlijke avonturen stort voor een doel dat niet bestaat: de zagerij is overgenomen door de militairen, er is sprake van strijd tussen leger en opstandelingen en de handel is onmogelijk. De hoofdpersoon overleeft op het nippertje een gevaarlijke ziekte, ontsnapt door een toeval aan het verongelukken van het schip, krijgt op het juiste moment hulp van militairen. Halverwege de reis al beseft hij dat het doel van deze reis niet de essentie ervan is, maar de reis zelf en wat hij er meemaakt met andere mensen. Ook de andere romans over deze  Maqroll tonen projecten die steeds mislukken en de manier waarop de deze fictieve persoon zich steeds in de nesten werkt. Veel van wat hij doet speelt zich af aan de rand van de illegaliteit, vaak zonder dat hij dat zelf op tijd doorheeft. Een liefde voor het leven houdt hem gaande, wat vooral tot uitdrukking komt in zijn relaties met vrouwen. Niet alleen de erotiek, maar ook diepe vriendschap met deze vrouwen, die hem in korte fasen van zijn leven vergezellen maar nooit zijn vaste partner worden, houdt hem gaande. Veel van de mensen met wie hij vriendschap sluit, sterven door geweld of andere oorzaken en Maqroll moet vaak afscheid nemen. Hij gaat dan alleen verder, op weg naar het volgende avontuur, de volgende mislukking, gedreven door een drang om te leven. Vaak geeft de hoofdpersoon zich over aan bespiegelingen over de zin van het leven en de betekenis van de dood. 

Zo begeeft Mutis zich, vergelijkbaar met schrijvers als Camus, op het gebied van de filosofie, die vragen stelt als: wat is de zin van het leven? wat betekent het om mens te zijn?  Deze vragen, waarop godsdienst en filosofie van oudsher antwoorden probeert te geven, zijn eeuwig. De antwoorden zijn altijd onvolledig, tijdelijk en tegenstrijdig. Misschien gaat het ook om vragen die je niet zou moeten stellen omdat je er logisch gezien geen antwoord op kunt vinden: "wovon man nicht sprechen kann, darüber muss man schweigen" (Wittgenstein). En toch stellen mensen deze vragen steeds opnieuw, omdat onze hersenen kennelijk ontworpen zijn om zin te zoeken in wat we meemaken en wat we doen. We zoeken naar onze plaats in het heelal, in de loop van de geschiedenis en we vormen idealen over hoe de wereld eruit zou kunnen zien. 

Het antwoord van Maqroll el Gaviero op deze menselijke zingevingsvragen wijkt af van het overheersende denken in termen van plannen, doelen waarden en dergelijke. Deze man leeft een leven waarin de logica ver te zoeken is en dat in ieder geval nooit volgens zijn plannen of idealen verloopt. Hij gaat van mislukking naar mislukking, maar zijn drang om te leven verandert daar niet door. Hij lijkt steeds te aanvaarden dat elke dag de laatste zou kunnen zijn, wat ook heel reëel is in de omgevingen waarin hij opereert en de dingen die hij daar doet. Hij geniet van menselijke gesprekken met kapiteins, koffieboeren, handelaren en allerhande passanten in zijn chaotische leven, hij geniet intens van de warmte van een jong vrouwenlichaam en van het universele medicijn van de alcohol. Zijn leven voldoet aan de uitspraak van Ortega y Gasset:

"Toda vida es, más o menos, una ruina entre cuyos escombros tenemos que descubrir lo que la persona tenía que haber sido. (Elk leven is tot op zekere hoogte een ruïne en tussen het puin moeten we ontdekken wat de de persoon had moeten zijn)."

Op die manier bekeken moet een mens dus elke dag opnieuw beginnen, wetende dat bedoelingen niet gerealiseerd worden, ziekte en dood om de hoek liggen, omstandigheden veranderen zonder dat we daar invloed op kunnen hebben. Deze levenshouding past bij de auteur, die zich anders dan linkse literaire vrienden zoals Gabriel Márquez nooit actief met de politiek heeft bemoeid. Revoluties en idealen leiden tot totalitaire staten en geweld. Mutis heeft sympathie met de machtelozen en de slachtoffers van geweld en dat komt ook naar voren in de persoon van Maqroll die veel dierbaren verliest door het gewelddadige gedrag van opstandelingen, criminelen en militairen, maar niet de minste neiging heeft om zich bij welke revolutie dan ook aan te sluiten. Hij is een humanist die in het menselijke gelooft en in dat opzicht lijkt hij op Camus, die in zijn werk de beperkingen van de gewelddadige opstand heeft benadrukt. Net als bij Camus vinden we een positieve interpretatie van fatalisme: accepteren dat het leven je niet geeft wat je ervan vraagt en dat je er binnen je eigen mogelijkheden iets van moet maken. En dat samen met anderen.

Dit soort geluiden zijn van bijzonder belang in Zuid-Amerika als het meest gewelddadige deel van onze wereld, met zijn populistische dictators, gewelddadige guerrilla, criminele organisaties en autoritaire bureaucratieën. De combinatie van een conservatief rooms-katholiek denken over de samenleving met marxistische en populistische tegenbewegingen heeft daar weinig goeds voortgebracht. In zulke omstandigheden vinden mensen betekenis in het alledaagse bestaan met elkaar, waarin ze er, ondanks alles, toch iets moois van maken. Die houding vinden we sterk bij Maqroll die het noodlot accepteert en mens weet te blijven in bizarre en absurde situaties in de avonturenverhalen van Mutis.

Het accepteren van het noodlot en het tragische is ook in hedendaags management en bestuur een opgave. De Amerikaanse maakbaarheidsgedachte accepteert geen tragiek en eist dat we alle problemen oplossen met goed management en krachtig bestuur. Maar we weten ook dat dit een illusie is, zoals bijvoorbeeld Frissen in diverse publicaties heeft laten zien. De Staat die al onze problemen moet oplossen is de fatale uiting van het onvermogen om het negatieve te accepteren. Het neoliberale geloof in 'de markt' is een evenzeer utopische gedachte. De angst voor het ongeregelde en ongecontroleerde - de dood?  - inspireert een totalitaire mythe waarin we steeds meer gevangen raken. Figuren als Maqroll die de menselijkheid zoeken zonder de wereld te willen organiseren, managen of verbeteren, zijn een goede herinnering aan de grenzen van deze mythe.

Bronnen

Empresas y tribulaciones de Maqroll el Gaviero (twee delen) 

Interview met Álvaro Mutis in 2001

Lezing door Rob Blomme op 20 januari 2014 over Albert Camus, Internationale School voor Wijsbegeerte