We trappen er allemaal in: we reageren op wat we toevallig zien

In de opwinding van de laatste dagen over Parijs, worden we bedolven onder informatie die maar één doel lijkt te hebben: ons te overtuigen dat we onder een zware dreiging van het moslimterrorisme leven en dat alleen een inspanning op het niveau van een doelgerichte ‘oorlog’ ons kan redden. En wie niet op tijd tot tien telt en nadenkt, gaat dit ook geloven. Ook intelligente mensen trappen erin. Want zo werkt ons brein nu eenmaal: we maken doorlopend interpretaties op basis van de informatie die snel en gemakkelijk voorhanden is. Zo hadden veel mensen een tijdje het gevoel dat heel Afrika Ebola had, terwijl dit een lastig en akelig probleem was in een aantal doodarme landen waar de meesten van ons toch al niet kwamen. Maar mensen zeiden reizen af naar volstrekt veilige gebieden, omdat in hun brein de associatie ‘Afrika-Ebola-dood’ niet meer weg te branden was. En nu zitten we met de associatie ‘Islam-moslims-terroristen-dood’.

In dit soort situaties is bijna niemand in cijfers geïnteresseerd. En het is verfrissend als Pechtold, die kennelijk zijn hoofd koel houdt, dan twittert dat moslimextremisme volgens de statistieken maar voor 0,7 % van de gewelddadige aanslagen verantwoordelijk is die in de afgelopen jaren hebben plaatsgevonden. Toch ben ik bang dat de overwegende reactie is: ‘die 0,7% kan niet waar zijn’.  Ons brein heeft namelijk allang aan de hand van televisiebeelden en berichten op de sociale media vastgesteld dat het een grote bende in de wereld is en dat daar vooral moslims bij betrokken zijn. Cijfers overtuigen niet, want we hebben het met eigen ogen gezien! En dat is zo sterk aan de populisten. Die weten beter dan de rationalistische en analytische sociaal-liberalen dat mensen op basis van slordig denken, associaties en emoties handelen. Feiten en analyse overtuigen alleen als mensen hun eigen slordige gevolgtrekkingen actief bestrijden met fatsoenlijk nadenken. Dat is lastig, gaat tegen het gevoel in en kost tijd.

Als we overspoeld worden met informatie, zoals nu over moslimterrorisme, dan zullen we altijd oorzaken en gevolgen zien, ook waar ze niet zijn. Het is voor ons heel lastig te accepteren dat ‘Parijs’ ook gewoon pure pech was, dat het ook niet had kunnen gebeuren, dat er processen achter zitten die we niet doorgronden. En naarmate de gegevens onvollediger zijn, des te gemakkelijker is het om met heel eenvoudige schema’s van oorzaak en gevolg te werken. ‘Alle buitenlanders het land uit’ hoorde ik een paar dagen geleden, aangevuld met ‘zo eenvoudig is het gewoon.’ Inderdaad in het hoofd van sommige mensen is de wereld heel eenvoudig.

Wat doe je hieraan? Het belangrijkste is: meer tijd nemen om beter waar te nemen, langzamer en zorgvuldiger na te denken en minder direct te reageren. Terughoudender reageren en je eigen twijfel een kans geven, beter beseffen dat de ingewikkeldheid van wat er aan de hand is geen simpel antwoord toestaat. Maar ook beseffen dat je naar uitvergrote foto’s kijkt, waardoor dingen groter lijken dan ze feitelijk zijn. En zolang je emotioneel bent, kun je niet helder denken. En slordig denken jaagt de emoties op. Vicieuze cirkels zijn te doorbreken. Vaker tot tien tellen, niet alles zeggen wat je denkt, tijd nemen om emoties te laten zakken en niet meteen met zijn allen je emoties gaan twitteren. Eerst de rust creëren die nodig is om dingen te zien zoals ze zijn en verstandig na te denken over wat wijs is. Dat is niet gemakkelijk in onze manische wereld, maar het valt te proberen.