Reflections on Yemeni culture

Corona: een ideale tijd voor bijgeloof

Maskers, de Heilige Geest en wodka

In Bulgarije wil de orthodoxe kerk gewoon de plechtigheden rond Pasen laten doorgaan. Daarbij komen veel mensen samen en worden iconen gekust. Dat in een land dat strenge maatregelen heeft genomen om de verspreiding van het virus te voorkomen. Hoe kan dat? De bisschop Gavrail van de stad Lovech wist te vertellen dat er tijdens de eucharistie geen virussen kunnen worden overgedragen. De geschiedenis van de kerk toonde dit ondubbelzinnig aan: nooit heeft het gebruik van één lepel bij de viering tot besmettingen geleid in voorgaande eeuwen. En waar dat wel gebeurde, ging het om mensen met een zwak geloof!

Gavrail: gelovigen worden niet ziek

Een heel ander verhaal. Er circuleert een grafiek op het Internet, waarin de ontwikkeling van besmettingen in verschillende landen gedateerd wordt aan het al dan niet gebruiken van mondmaskers. Dan blijken de 'masker-'landen het veel beter te doen dan landen waar men die dingen minder gebruikt.

Maskers houden epidemie tegen

Dit lijkt, meer dan het onzinverhaal van de orthodoxe kerk, op feiten gebaseerd en dus geloofwaardig. De Heilige Geest beschermt niet, maar maskers kennelijk wel. Bij nadere inspectie lijkt dit toch wel wat te gemakkelijk. Aanvankelijk ging het in Zuid-Korea harder dan bij ons, en toen droegen ze daar al maskers. De omslag kwam na intensief testen en slim ingrijpen (terwijl ze nog steeds masker droegen). Het gaat dus niet om maskers! Te denken dat het juist de maskers waren, is potentieel gevaarlijk:  mensen kunnen onvoorzichtig worden als ze ten onrechte denken dat maskers hen beschermen. Het blijft natuurlijk de moeite waard om deze verschillen tussen landen te analyseren, maar dan moeten we ook niet komen met oppervlakkige verklaringen zoals de 'Confucianistische cultuur' die hier een heilzame werking had, zoals ik ergens las. Dat lijkt een ander bijgeloof.

Een ongrijpbaar verschijnsel als een virus-pandemie lokt overal bijgeloof uit. Er waren overmoedige jongeren die Corona-feestjes organiseerden om te bewijzen dat ze onkwetsbaar waren. Een heel aantal van hen is nu ziek. In Iran stierven mensen omdat ze giftige alcohol dronken. In Wit-Rusland raadde de regering aan om vooral veel Wodka te drinken en in de sauna te gaan zitten.
Er circuleert veel nepnieuws op internet, waaronder heel gevaarlijke berichten. Ook regeringen  verspreiden onjuiste informatie, denk aan Bolsanaro in Brazilië. Er is dus ook een epidemie van bijgeloof gaande. Maar hoe werkt bijgeloof? 

Leren van onduidelijke feedback: duiven en mensen

We leren het best als we de gevolgen van ons handelen zien en begrijpen. Dan kunnen we ons handelen afstemmen op de realiteit. Bijgeloof ontstaat vooral waar niet goed zien, of niet begrijpen, wat het gevolg is van wat we doen. De feedback op ons gedrag kan bijvoorbeeld laat komen, zodat het verband niet meer helder is. Of er zijn zoveel andere invloeden op wat er gebeurt dat we onze eigen rol in het resultaat niet kunnen vaststellen. Of we hebben met complexe systemen te maken die voor ons onvoorspelbaar of chaotisch gedrag vertonen, zodat onze intuïtie tekortschiet. In dit soort situaties hebben we een vertekend beeld van onze invloed: we schrijven dingen aan ons handelen toe die er niets mee te maken hebben, of we wijten gevolgen van ons eigen handelen aan invloeden buiten onszelf.

Bijgeloof komt niet alleen bij mensen voor: zelfs dieren kunnen onzinnige patronen van handelen ontwikkelen bij bepaalde soorten feedback. Beroemd zijn nog steeds de experimenten van Skinner uit 1948 met duiven. Eerst trainde hij de beestjes om voer te krijgen door op een knop de duwen met hun snavel. Toen ze dat hadden geleerd, zorgde hij ervoor dat deze knop alleen af en toe werkte, bijvoorbeeld eens in de 45 seconden. De duiven 'leerden' toen bepaald, vrij toevallig gedrag, te herhalen dat ze ooit hadden vertoond voordat de voerautomaat het weer deed. Er was bijvoorbeeld een duif die een rondje om zijn as ging draaien voordat hij pikte. En dit werkte af en toe, leek het. Een andere duif deed weer wat anders. Zo was er bijgeloof onder de duiven ontstaan.

Het bijgeloof rond Corona is niet wezenlijk anders. Er zijn over de eeuwen veel mensen geweest die epidemieën hebben overleefd en in de kerk sacramenten hebben ontvangen. Laten we dus vooral naar de kerk gaan! Heel veel mensen in Zuid-Oost Azië zijn met mondkapjes op niet geïnfecteerd geraakt. Dus dragen ze mondkapjes en worden ze boos als een ander dat niet doet. Het is dus duidelijk dat we niet op individuele leerprocessen kunnen vertrouwen in situaties als deze, waarin mensen met onduidelijke feedback worden geconfronteerd op hun handelen. We zullen dus op een ander soort kennis moeten vertrouwen, maar daar zitten onze aangeboren denkpatronen behoorlijk in de weg, zoals we van de cognitieve psychologie weten. Snel en slordig denken doen we allemaal, zeker als het moeilijk wordt.

Corona: snelle conclusies, simpele beelden

Als ik mijn eigen teksten lees die ik op internet heb achtergelaten, dan zie ik het: net als de meeste mensen heb ik onbezorgd conclusies getrokken over een verschijnsel waarvan ik weinig snap. De beroemde cognitieve psycholoog en econoom Kahneman schreef het al: ons 'snelle brein' is een 'lui systeem', een 'associatieve machine' die op een slordige manier conclusies trekt. Liever dan stap voor stap volgens de regels van de logica te redeneren springt ons 'snelle brein' naar conclusies, die goed voelen, aansluiten bij onze subjectieve ervaring en ons weinig moeite kosten. We construeren oorzaken en gevolgen op basis van heel onvolledige informatie en hebben moeite met het interpreteren van statistische informatie.

Dat laatste merken we ook nu. Dagelijks worden we overspoeld met statistische gegevens, bijvoorbeeld van aantal (gemeten) besmettingen per 100.000 inwoners. Het valt dan op dat de absolute top ligt binnen kleine rurale gemeenten. Bij een aantal Brabantse gemeenten viel mij op dat die extreem veel varkens herbergden. Het was waar, wat de milieubeweging roept: de vervuiling door grootschalige varkenshouderij ondermijnt de volksgezondheid! Dit riep mijn snelle brein, maar klopt het ook? Mogelijk is hier een statistische vertekening: de extremen zul je altijd vinden in kleine gemeenten, zowel hoge als lage besmettingen. Dat is eigen aan gemiddelden bij kleine aantallen! Dus het is niet vreemd dat Boekel, een kleine agrarische gemeente, bij de extreme gemeentes hoort. Dit is maar één voorbeeld, maar met de stroom van statistische gegevens kan het aantal slordige en snelle interpretaties alleen maar toenemen.

Bij de interpretatie van informatie die ons via de media bereikt spelen alle vertekeningen een rol die het 'snelle brein' normaal aanbrengt. We hechten meer waarde aan wat we direct zien dan aan wat verborgen blijft ('what you see is all there is'), emotionele en extreme gebeurtenissen worden overgewaardeerd, risico's van veel voorkomende gebeurtenissen worden onderschat, terwijl de risico's van uitzonderlijke gebeurtenissen worden overschat.

In de interpretatie van het dagelijkse nieuws zien we een opeenstapeling van deze denkfouten. Sociale media - snelle reactie, beknopte, eenvoudige en vaak emotionele boodschappen - zijn helemaal geschikt om beelden te creëren die los komen van de werkelijkheid. En die kunnen leiden tot overdreven paniek, maar ook tot ongefundeerde zorgeloosheid.

Rust in ons brein: langzaam denken over de crisis

Gelukkig kunnen we met een beetje moeite ook anders dan snel en slordig denken. Daarover gaat het boek van Kahneman. Hij heeft het over 'systeem 2', dat in staat is even pas op de plaats te maken en vraagtekens te zetten de snelle conclusies die het snelle 'systeem 1' ons aanbiedt. Maar dit is natuurlijk niet zo eenvoudig in een crisissituatie, waarin alarmbellen rinkelen die ons tot snelle actie aan willen zetten. Juist daar moeten we op de rem trappen en ons niet laten misleiden door de schijnzekerheden die het snelle denken ons suggereert. De deskundigen, die beroepshalve met deze crisis bezig zijn, hebben daarbij een voordeel. Niet alleen beschikken ze over meer betrouwbare informatie - nu nog te weinig helaas, maar dat zal beter worden -, maar ook zijn zij getraind in statistische analyse en het gebruik van modellen. Waar intuïtie tekortschiet, doen algoritmes het aantoonbaar beter. Laten we de vrouwen en mannen van het RIVM dus de ruimte geven en hen niet hinderen met op emotie en persoonlijke ervaring gebaseerde opvattingen.

Als individu denk ik dat we moeten accepteren dat onze eigen directe ervaring niet zoveel waard is, zeker in ongebruikelijke situaties. We hebben maar heel weinig zicht op de gevolgen van ons handelen; het gaat om het effect van handelen op de schaal van een hele samenleving en dat kunnen we niet lokaal beoordelen. Dat de meeste mensen zich nu aan aanwijzingen rond afstand houden en dergelijke houden, is heel goed. Het gaat om verandering van sociaal gedrag, niet om individuele acties.

Het is al vaak gezegd: een persoonlijke informatie-hygiëne is belangrijk, willen we ons niet gek laten maken door gefragmenteerd en oninterpreteerbaar nieuws. Anders dan in landen waarin de regering bepaalt wat nepnieuws en niet, zullen we zelf de selectie moeten maken van wat we willen lezen. Eén keer per dag naar het nieuws kijken is wel voldoende misschien. Twitter van je smartphone afhalen is een kleine moeite. Voor wie midden in de ellende zit, bijvoorbeeld in de zorg, is afstand nemen geen optie. Laten we deze mensen vooral helpen hun werk te doen, zonder dat wij extra onrust creëren.

Bronnen

https://toest.bg/orthodox-fundamentalism-in-a-time-of-pandemic/

https://www.rivm.nl/nieuws/actuele-informatie-over-coronavirus

https://www.lcps.org/cms/lib4/VA01000195/Centricity/Domain/3563/40%20Studies/Knock_Wood.pdf

Kahneman, Daniel (2011), Thinking fast and slow. London: Allen Lane.